«Siqaret çəkmə və hava çirkliliyi: öskürək və ağciyər xəstəlikləri üzərində təsiri»
Giriş
Siqaret və hava çirkliliyi dünyanın bir çox regionlarında tənəffüs sistemi xəstəliklərinin əsas səbəblərindən hesab olunur. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, siqaret tüstüsü və hava çirkləndirən hissəciklər (PM2.5/PM10), azot oksidləri, kükürd dioksid və ozon kimi maddələr bronx və ağciyər toxumasında xroniki iltihab, selik ifrazının artması və immun funksiyalarının pozulmasına gətirib çıxarır. Nəticədə öskürək daha tez-tez və daha ağır formada müşahidə olunur.
Təsir mexanizmləri
- Reseptor qıcıqlanması
Hava çirkləndiriciləri və siqaret tüstüsü tənəffüs yollarının reseptorlarını qıcıqlandıraraq öskürək refleksini aktivləşdirir. - Muco-siliar sistemin zədələnməsi
Resnikli (mircəklər) epitel zədələnir, selik və mikroorqanizmlərin tullantıları normal şəkildə çıxarılmır və bunun nəticəsində infeksiyalar üçün şərait yaranır. - Xroniki iltihab və remodellaşma
Uzunsürən iltihab bronxların divarının qalınlaşmasına, selik vəzisinin hiperplaziyasına səbəb olur — bu da davamlı öskürək və nəfəs darlığı ilə nəticələnir. - Oksidativ stress
Hər iki faktor hüceyrə səviyyəsində oksidləşmə zədələnməsinə səbəb olur, bu da hüceyrə funksiyalarını pozur və patoloji prosesləri gücləndirir. - İmmun sisteminin zəifləməsi
Makrofaqların və neutrofillərin funksiyasının azalması infeksiyalara meyilliliyi artırır.
Klinik təzahürlər
- Siqaret öskürəyi: əsasən xroniki, səhər vaxtı güclənən bəlğəmli öskürək.
- Xroniki bronxit: intensiv bəlğəmli öskürək, tez-tez infeksion exasərbasyonlar.
- XOPB: öskürək, fiziki gərginlik zamanı nəfəs darlığı, bronxlarda irəliləyiş.
- Kəskin və ağır yollar: yüksək çirklənmə dövrlərində quru öskürək və bronxların spazmı, uşaqlarda daha ağır xəstəliklər.
Diaqnostika
- Ekspozisiya tarixçəsi: siqaret müddəti (paket-il), passiv çirklənmə, iş şəraiti.
- Spirometriya: obstruktiv dəyişikliklər, OƏF1 ölçüləri.
- Rentgen və KT: parenxim dəyişiklikləri aşkarlanması.
- Mokrot analizləri və laboratoriya testləri: infeksion komponenti qiymətləndirmək üçün.
Müalicə və müdaxilələr
1. Siqareti buraxmaq
- Bu, ən təsirli addımdır; siqareti buraxdıqdan sonra funksiyalar bərpa olunmağa başlayır və öskürək bir neçə ay ərzində azalır.
- Davranış terapiyası, nikotin əvəzedici preparatlar, varenicline və bupropion müalicəsi effektiv vasitələrdir.
2. Hava çirkliliyinin azaldılması
- Evdə HEPA filtrləri, çirklənmə pik dövrlərində açıq havada idmandan çəkinmək, maska istifadə etmək (səmərəli respiratorlar).
3. Dərman müalicəsi
- XOPB/bronxit/astma üçün bronxodilatatorlar, inhalyasiya steroidlər və kombinə terapiyalar.
- Kəskin infeksiyalar zamanı müvafiq antibiotiklər və ya antiviral müalicə.
4. Reabilitasiya və profilaktika
- Tənəffüs reabilitasiyası, fiziki məşqlər, vaksinasiya (qrip və pnevmokok).
Sağlamlıq siyasəti və əhali səviyyəsində tədbirlər
- Siqaretə qarşı sərt siyasət (vergi, qadağa, maarifləndirmə).
- Sənaye və nəqliyyat üçün sərt emissiya norma və nəzarət.
- Hava keyfiyyətinin monitorinqi və ictimai xəbərdarlıqlar.
- Çirkli zonalarda uşaq və yaşlıların sağlamlıq müayinələrinin artırılması.
Kliniki məsləhətlər və ekspert fikirləri
- Pulmonoloqlar və respirator tədqiqatçılar bir səsdən bildirirlər ki, siqaretdən imtina və havanın təmizlənməsi — iki əsas strateji hədəfdir.
- Pediatrlar vurğulayırlar: uşaqlarda pasif siqaret təsiri tənəffüs sistemi inkişafına mənfi təsir göstərir və astma riskini artırır.
- Ekoloqlar qeyd edirlər ki, urbanizasiya və yanacaq növlərinin dəyişdirilməsi (təmiz enerji) uzunmüddətli perspektivdə tənəffüs xəstəliklərinin yükünü azaldacaq.
Praktik tövsiyələr xəstəyə
- Siqareti buraxmaq üçün plan qur və peşəkar kömək al.
- Evdə hava filtri + tez-tez təmizlik; ev heyvanlarına və tozlu əşyalara nəzarət.
- Çirklənmə pisləşdiyi günlər açıq havada olmayın, idmanı evdə edin.
- Xəstəlik əlamətləri (nəfəs darlığı, yüksək hərarət, qanlı bəlğəm) olduqda dərhal həkimə müraciət edin.
- Vaksinasiya — qrip və pnevmoniya əleyhinə peyvəndlər tövsiyə olunur.
Nəticə
Siqaret və hava çirkliliyi — uzunmüddətli və mütərəqqi şəkildə tənəffüs sistemi üçün zərərlidir. Onların təsiri çoxşaxəlidir: qıcıqlanma və öskürəkdən başlayaraq XOPB, bronxektaziya və plevral-parenximal pozğunluqlara qədər gedə bilər. Mübarizə həm fərdi (siqaretdən imtina, ev şəraitinin yaxşılaşdırılması), həm də ictimai-siyasi səviyyədə (emissiyaların azaldılması, sağlamlıq siyasətləri) aparılmalıdır.